VADELİ İŞLEMLER PİYASASI
VADELİ İŞLEMLER PİYASASI NEDİR?
En temel ifadesiyle vadeli işlem sözleşmelerinin alınıp satıldığı organize piyasalardır. Bu piyasada aracı üyeler vasıtasıyla herkes, borsa tarafından belirlenmiş miktar veya oranda teminat yatırarak vadeli alım veya satım yapabilir. İşlem yapan tarafların birbirini tanıması gerekmez. Yapılan tüm işlemler, borsa takas merkezinin garantisi altındadır. Bu piyasalarda işlemler karşılıklı olarak, yüzyüze sesli pazarlık yöntemiyle (open outcry) ya da elektronik ortamda bilgisayar vasıtasıyla (elecktronic trading) yapılır. Fiyat bilgileri data yayıncılarına aktarılarak anında dünyaya duyurulur.
VADELİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ NEDİR?
Hukuki olarak bağlayıcı olan ve sözleşmeye konu ürünü gelecekte almak veya satmak üzere işlem salonunda yapılan bir anlaşmadır. Bu sözleşmede alım satıma konu ürünün; kalitesi, miktarı, teslim yeri ve tarihi, borsa tarafından önceden belirlenip standart kalıplara bağlanmıştır.
Bir örnekle açıklayalım; (Pamuk sözleşmesi) miktar:5000 kg. Baz kalite: Ege standart 1 sıra. Vade ayları: Mart, Mayıs, Temmuz, Ekim, Kasım, Aralık. Fiyat Kotasyonu: Fiyatlar kg. bazında cent olarak kote edilir. Günlük fiyat sınırı: 6 cent aşağı, 6 cent yukarı. Fiyat değişim aralığı: kg. başına 10/100 cent. Teslimat ilk bidirim günü: İlk teslimat tarihinden 5 iş günü önce. İlk teslim tarihi: Vade ayının ilk iş günü. Son işlem günü: Vade ayının sondan onyedinci işgünü. Son bildirim günü: Son işlem gününü takip eden beşinci iş günü.
Bu, standart özellikleri tipik bir sözleşme örneğidir. Görüldüğü gibi sözleşmede ürünün, cinsi, kalitesi, miktarı, teslim yeri ve tarihi kotasyon şekli ve diğer detaylar standart olarak belirtilmiştir. Tarımsal ve finansal ürünler, döviz kurları, değerli maden ve enerji ürünleri gibi pekçok ürün, vadeli işlem sözleşmelerine konu olabilmektedir.
Vadeli İşlemler Piyasalarının Tarihi Gelişimi
Vadeli işlem sözleşmelerine benzer sözleşmelerine benzer sözleşmelerin alım satım, ilk olarak 18. yüzyılın ilk yarısında Japonya ve Amsterdam’da yapılmaya başlanmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısında Amerika Birleşik Devletleri’nin Chicago şehrinde, günümüzde dünyanın en gelişmiş borsalarından biri olan Chicago Ticaret Kurulu’nun (Chicago Board of Trade) bu tür işlemlere başlaması ile vadeli işlem piyasaları gelişim sürecine girmiş, teknolojinin sağladığı olanaklar ve yeni ürünlerin geliştirilmesi ile dünya çapında hızla yayılmaya başlamıştır. Özellikle 1970 sonrası, Bretton Woods sisteminin terkedilmesiyle birlikte, döviz ve faiz oranlarında meydana gelen dalgalanmalar sonucu oluşan riskten korunmak amacıyla, finansal ürünler üzerine vadeli işlem sözleşmelerinin geliştirilmesi bu piyasalarda, yeni bir döneme başlatmıştır.
Kullanımındaki kolaylık ve sağladığı ekonomik yararlar nedeniyle vadeli işlem piyasaları, günümüzde gelişmiş riberal ekonomilerin vazgeçilmez kurumlarından biri haline gelmiştir. İngiltere’de LIFFE, Fransa’da MATİF, Amerika’da CBOT, CME, NYCE,NYMEX, Almanya’da DTB örnek olarak verilebilir.
Vadeli İşlemler Piyasalarının Temel Fonksiyonları Nelerdir?
Hehangi bir aşamada ticaretle uğraşan kişiler, ticari faaliyetlerini sürdürürken etkin bir risk yönetimi kullanmak zorundadırlar. Vadeli işlem piyasalarının, geleceğe yönelik fiyat oluumu ve risk transferi olmak üzere iki temel fonksiyonu vardır.
Bu piyasalar, spot piyasalarda işlem gören ürünlerin fiyatlarında meydana gelebilecek değişimlerin doğurduğu riski devretmek isteyen kişilere (hedger) hizmet vermekle beraber, fiyatların rekabet koşulları altında oluşmasına ve oluşan bu fiyatların ilgili çevrelere anında aktarılarak piyasalar altında oluşmasına ve oluşan bu fiyatların ilgili çevrelere anında aktarılarak piyasalar hakkında gerçekçi bilgilerin edinilmesine, bir anlamda fiyat oluşumuna olanak sağlarlar.
‘Hedger’ olarak adlandırdığımız grup, riskten korunmak isteyen ve bu amaçla piyasada işlem yapan katılımcılar; ‘spkülatörler’ ise, riskten korunmak isteyen katılımcıların riskini üstlenerek kar elde etmek isteyen kişi ve kuruluşlardır.
Spekülatörler, doğal olarak herhangi bir piyasada olduğu gibi, ileriye dönük beklentiler doğrultusunda pozisyon alarak kar elde etmeye çalışırlar.
Vadeli işlem piyasalarının bir diğer önemli faydası da işleme konu ürünün gelecekteki fiyatının oluşmasında geniş bir katılımın sağlanarak, gerçekçi fiyat oluşumuna katkı sağlamasıdır. Örneğin spot piyasada fiyatlar, ağırlıklı olarak üretici, çırpıcı, tüccar ve tekstil grubunun katılımı ile oluşurken, vadeli piyasalarda bu kesimlerin yanında diğer tüm kişi ve kuruluşlar pozisyon alarak fiyatının oluşumunda etkili olma imkanına sahiptir.
Bu hususu biraz açmak gerekirse, spot piyasada işlem yapan tarafların; ilgili malın üretimi, nakli, depolanması veya işlenmesi ile ilgili bir alt yapıya sahip olmaları gerekir. Aksi halde aldığınız malı koyacak yeriniz, işleyecek üniteniz yoksa, o alanda ticaret yapamazsınız. Oysa vadeli işlemler piyasasında, malı temsil eden sözleşmelerin alınıp satılması için herhangi bir depoya işleme ünitesine katılımcılar açısından ihtiyaç yoktur. Vadeli piyasalarda küçük bir miktar teminat yatırarak bir pozisyon alıyorsunuz. İstediğiniz an pozisyondan çıkabiliyorsunuz (Son işlem gününe kadar). Böylelikle fiyat oluşumuna katılmış oluyorsunuz.
Vadeli İşlemler Piyasalarının Yararları Nelerdir?
1.Fiyatların oluşumunda geniş bir katılım olduğundan, herhangi bir grubun fiyatları yönlendirmesi zorlaşacağı için, gerçekçi fiyat oluşumu sağlanır.
2.Geleceğe yönelik fiyatların oluşması sayesinde sağlıklı veri elde edilmesi mümkün olur.
3.Sözleşmeye konu ürünün gelecekteki fiyat değişiminden etkilenen gruplar, etkin risk yönetimi imkanına kavuşur.
4.Katılımcılar işlemlerini borsa takas merkezi garantisi ile güven içinde gerçekleştirirler.
5.Üretici, ihracatçı, ithalatçı, sanayici gibi kesimlerin stok yönetim politikalarının geliştirilmesi sağlanır.
6.Geniş katılımın olması ile ilgili ürünün alım satımında piyasa derin bir likitide sağlanmış olur. Hem spot piyasada hem vadeli piyasada oluşan likitide, katılımcılara daha geniş bir hareket alanı ve imkan sunar.
7.Geleceğe yönelik fiyatların oluşması, etkin bir risk yönetimi imkanı vermesinin yanında; oluşan fiyatlara göre ekim kararı verecek üreticilerin bu davranışları sonucu doğal üretim planlaması sağlanır.
8.Devletin halen birçok üründe uyguladığı tavan ve taban fiyatı ile piyasaya müdahale etme gereği ortadan kalkar, üreticiler ürünlerini dünya fiyatlarından değerlendirme imkanına kavuşur.
Vadeli İşlemler İle Forward İşlemler Arasındaki Farklar Nelerdir?
Amaç bakımından
Forward işlemlerde amaç, ürünün fiziki olarak tedarik edilmesi iken, vadeli işlemlerde sözleşmelerin alınıp satılarak ürünün gelecekteki fiyatının belirlenmesidir.
Mekan bakımından
Vadeli işlemler, organize bir borsada, borsa üyeleri aracılığıyla borsanın belirlemiş olduğu kurallar çerçevesinde yapılır. Forward işlemleri ise, gerçekleştirilmesi için organize bir borsanın gerekli olmadığı, birbirine güven duyan kişilerin serbest bir ortamda yapabilecekleri alım satım işlemleridir.
Standart açısından
Forward işlemlerde malın kalitesi, miktarı, teslim yeri ve tarihi alıcı ve satıcı arasında serbest irade beyanıyla belirlenirken, vadeli işlemlerde tüm bu insanlar borsa tarafından daha önceden standart hale getirilmektedir. Alım satımlar bu standart kurallar çerçevesinde yapılır.
Takas merkezi
Forward işlemler, iki taraf arasında karşılıklı güvene dayalı olarak gerçekleştirilir. Vadeli işlemler piyasasında alıcı ve satıcılar birbirlerini tanımak zorunda değildir. Tarafların birbirlerine olan yükümlülüklerinin yerine getirileceğini, borsa takas merkezi garanti eder.
Teminat sistemi ve güncelleştirme bakımından
Bir forward işlemi gerçekleştirmek için belirli bir teminat yatırma zorunluluğu yoktur. Ayrıca kar ve zarar, vade sonunda teslimatın gerçekleştirilmesi aşamasında ortaya çıkar. Vadeli işlemlerde ise, gerçekleştirilen her işlem için belirli bir teminat yatırma zorunluluğu vardır. Kar ve zarar ise vade sonunda değil günlük olarak tarafların hesaplarına yansıtılır.
Likidasyon açısından
Forward işlemlerde, tarafların sorumluluğu vade sonuna kadar devam eder. Vade geldiğinde teslimat işlemi ile sona erer. Vadeli işlemlerde ise, sözleşmeyi likitide etmek (pozisyonu kapatıp teslimat zorunluluğundan kurtulmak) için taraflar sözleşme süresinin dolmasını beklemek zorunda değildir. Ters yönlü işlem ile pozisyonlarını kapatarak her an pozisyondan çıkabilirler.
Derleyen : Memet Özkan
memeto@hotmail.com
Kaynak: İzmir Ticaret Borsası dokümanları